Centralne Muzeum Włókiennictwa

"Tkanina ludowa ze zbiorów Centralnego Muzeum Włókiennictwa"

Wystawa czynna od 8 lutego do 23 kwietnia 2006 r.

Wystawa "Tkanina ludowa ze zbiorów Centralnego Muzeum Włókiennictwa" została zorganizowana jako jedna z cyklu prezentacji muzealnej kolekcji etnograficznej. Poprzednie ekspozycje - ludowych dywanów dwuosnowowych i tkanin ludowych z obszarów dawnej Rzeczpospolitej - dotyczyły wydzielonego zespołu obiektów. Obecna - o znacznie szerszym zakresie tematycznym - prezentuje obiekty najciekawsze i najbardziej charakterystyczne spośród posiadanych przez Muzeum.
Najliczniejszą grupą są tkaniny z terenu środkowej i wschodniej Polski (region łowicki, opoczyński, piotrkowski, rawski, sieradzki, białostocki, Podlasie i Lubelszczyzna). Większość z nich pochodzi z końca XIX i 1 połowy XX wieku; część została wykonana współcześnie w oparciu o stare, tradycyjne wzory.
Założeniem wystawy jest ukazanie różnego typu tkanin ludowych (spośród dawnych, jak i współczesnych) w ich dwojakiej funkcji - przedmiotów użytecznych i dekoracyjnych. Tkaniny ludowe znalazły szerokie zastosowanie zarówno w stroju, jak i w zdobnictwie wnętrz mieszkalnych. Służyły przede wszystkim do przykrywania łóżek, stołów, czy wozów; czasem bywały zawieszane na ścianie, lub w drzwiach wejściowych. Ponieważ powszechnie tkano je na wąskich krosnach zazwyczaj były zszywane z dwóch części lub łączone koronkową wstawką. Z możliwościami technicznymi ręcznych krosien ściśle związane było ich wzornictwo. Motywy zdobnicze to przede wszystkim pasy, kraty oraz wzory geometryczne utworzone z różnej wielkości elementów kostkowych. Podstawowymi surowcami służącymi do ich wyrobu były włókna naturalne - len, wełna, w mniejszym stopniu konopie oraz bawełna (którą zaczęto stosować w 2 połowie XIX wieku, początkowo jako przędzę zdobniczą). Pierwotna gama kolorystyczna tkanin ludowych była dość wąska, gdyż opierała się zwykle na kilku tylko barwnikach pochodzenia roślinnego (korze dębu, jabłoni, olchy, korzeniu marzanny, rezedzie), zwierzęcego (czerwcu czy koszenili) oraz mineralnego (rudzie darniowej, opiłkach żelaza). Dopiero odkrycie barwników syntetycznych i ich upowszechnienie pod koniec XIX wieku spowodowało znaczne jej wzbogacenie. Występujące początkowo 2-3 kolory (najczęściej biały, czarny i czerwony) zostały z czasem zdominowane przez różne odcienie różu, bordo, fioletu, błękitu, zieleni, żółci, oranżu i brązu. Największe bogactwo i zróżnicowanie kolorystyczne można spotkać w tkaninach okresu międzywojennego, gdzie dla uzyskania układów "tęczowych" wykorzystywano po kilka odcieni tego samego koloru. Najbardziej barwną grupę stanowią najliczniej reprezentowane na wystawie wełniane i lniano-wełniane nakrycia na łóżka o wzorze pasów ("pasiaki") lub kraty ("kraciaki"). Tkaniny te nazywane "kilimami", "półdywanami" lub "dywanami" uważane są za najbardziej tradycyjne i typowe dla polskiego tkactwa ludowego.
"Pasiaki", znane i wytwarzane w naszym kraju już co najmniej od XI wieku, występowały na znacznym obszarze, obejmującym szeroki pas środkowej części Polski; od Wielkopolski po Podlasie. W oderwaniu od głównego zasięgu pasiaka pozostawało niewielkie centrum jego występowania obejmujące Spisz i okolice Szczawnicy, gdzie tkano lniano-bawełniane "kanafasy", przeznaczane na bieliznę pościelową i znajdujące także zastosowanie w stroju.
Ornament "pasiaka" budowany jest wielobarwnymi wątkami, o typowej dla danego regionu kolorystyce i charakterystycznej sekwencji i repetycji pasów, o zróżnicowanej szerokości; podrzędne znaczenie osnowy wynika z zastosowaniu w wyrobie odmiany splotu płóciennego - rypsu wątkowego. Splot ten charakteryzuje się tak gęstym "nabiciem" wątku, że zakrywa on całkowicie osnowę. Początkowo wąskie, pojedyncze paski, z czasem rozrosły się w wiązki wielobarwnych prążków o kompozycji symetrycznej lub asymetrycznej, często rozdzielonych szerszymi pasami jednolitego tła. Czasami w szersze pasy wprowadzano dodatkowe motywy zdobnicze w postaci geometrycznych wzorów kostkowych, uzyskanych techniką przetykania lub tkania "przez deskę" ("bącki", "kuloski" czy "koziołki" charakterystyczne zwłaszcza dla regionu rawsko-opoczyńskiego). Ten rodzaj tkanin ozdabiany był często - wzdłuż jednej, dłuższej krawędzi prostokąta - wielobarwną, wełnianą koronką szydełkową z zębami i pomponami, tzw. "obróbką". Obok tkanin pasiastych występują także kraciaste, znane w wersji lnianej, lniano-bawełnianej, lniano-wełnianej i wełnianej. Wykonywano je splotem płóciennym oraz rządkowym (Kurpie, Podhale) z przędzy o jednakowej grubości w wątku i osnowie, ale różnobarwnej. Kratę na planie kwadratu lub prostokąta tworzą zarówno paseczki pojedyncze, jak i zespoły paseczków symetrycznych bądź asymetrycznych. W ludowych kraciakach często brak równowagi między pasami poziomymi a pionowymi; poziome są często podkreślone szerokością, zwielokrotnieniem lub bardziej intensywną barwą. Wśród wełnianych tkanin w kratę wyróżniają się, pokazywane na wystawie, łowickie "nospy" - powłoki na pierzynę, później przykrycia łóżek o tle żółtym, pomarańczowym lub czerwonym. Początkowo kratka była w nich mała, z pasów jednego koloru (białego lub brązowego), z czasem linie przecinające tło "rozbudowały" się do symetrycznego zestawu pasków w podziale kraty większej, której pola dzieliły paski w zestawie niesymetrycznym. Na Mazowszu i Podlasiu występowały tkaniny z grubszej wełny, nazywane "dywanami" lub lokalnie "buronkami" (Kurpie), tkane na ogół splotem rządkowym. Były to przeważnie kraty dwubarwne, najczęściej - podobnie jak tkanina prezentowana na wystawie - czerwono-zielone.
Trzecią grupą eksponowanych tkanin są - charakterystyczne zwłaszcza dla północno-wschodniej Polski - lniano-bawełniane (bawełna występuje w wątku zdobniczym) narzuty na łóżka (kapy, płachty, lokalnie "radziużki") o geometrycznym ornamencie kostkowym, realizowane na krosnach wielonicielnicowych. Drobne elementy kostkowe układają się w nich w większe figury geometryczne w postaci rozbudowanych rombów, przenikających się kół i elips, krzyży, ośmioboków, kwadratów, pasów i krat z kostek. Są to na ogół tkaniny dwustronne i dwubarwne, najczęściej z kolorowym wątkiem na tle z niebielonego lnu. Interesującym przykładem tkaniny wielonicielnicowej, "podbieranej" jest prezentowany na wystawie "sejpak", pochodzący z okolic Włodawy (Podlasie). Tkaniny te pełniły funkcje dekoracyjno-użytkowe (odświętne nakrycia łóżek, stołu, siedzenia na wozie) oraz obrzędowe (wchodziły w skład wiana panny młodej, owijano nimi niemowlę wiezione do chrztu). Przechowywane w kufrze świadczyły o zamożności rodziny. Wzór złożony jest najczęściej z dwu geometrycznych motywów, powtarzanych w szachownicowym rytmie. Wypełniają one pola kraty ukośnej w stosunku do krawędzi tkaniny.
Pod względem technicznym najbardziej zbliżone do "sejpaków" są hafty tkackie - ornamentalne szlaki na tkaninie (najczęściej na płótnie lnianym), sprawiające wrażenie haftu igłowego. Wykonywano je jednak techniką tkacką przetykania ("peretyk") lub przebierania ("perebora") nici osnowy. Wzór tworzą przeważnie figury geometryczne - kwadraty, romby, rzadziej trójkąty, gwiazdy, o pasowym układzie. Ich przykłady - na ręcznikach poleskich - również można zobaczyć na wystawie.
Z tkanin lnianych i lniano-bawełnianych na szczególną uwagę zasługują białe nakrycia na łóżka tzw. "prześcieradła", poszewki, obrusy, serwety i ręczniki. W tkaninach tych, najczęściej jednobarwnych, stosowano splot rządkowy lub technikę wielonicielnicową. "Źródłem" ornamentu są efekty fakturalne splotu i - w mniejszym stopniu - kolorystyczne, wynikające ze świadomego różnicowania bieli różnych surowców; najczęściej są zdobione motywami kostkowymi w ujęciu pasowym. Wzór - symetryczny do obu osi - składający się z szeregu mniejszych i większych kosteczek, wykonywany jest zazwyczaj białą bawełną na biało-szarym, niebielonym tle z lnu. Walor dekoracyjny "prześcieradeł", obrusów i ręczników podnosiły ręczne lub fabryczne koronki szydełkowe, którymi wykańczano brzegi tkaniny. Ręczniki zdobiono również haftem (motywy geometryczne i roślinne, jedno- i dwukolorowe, z czasem wielobarwne), niekiedy drukiem. Wśród wzorów drukowanych przeważały dwubarwne, rzadziej trójbarwne, o motywach geometrycznych, roślinnych, sporadycznie figuralnych. Tkaniny na poszwy i poszewki, przeważnie kraciaste (biało-czerwone i czerwono-czarne), niekiedy białe, ozdabiano koronkową wstawką lub haftem. Powszechnie występującą na terenie Polski tkaniną dekoracyjno-użytkową były chodniki-szmaciaki wykonywane splotem płóciennym, rzadziej rządkowym i jego odmianą w tzw. "odwrotki", który tworzył wzory rombów na pasach. Osnowę stanowią zazwyczaj nici lniane lub bawełniane, wątek - resztki starych tkanin, często fabrycznych, podartych na długie pasma. Charakterystyczną cechą szmaciaków jest przewaga funkcji użytkowej nad dekoracyjną; stąd skromne ich zdobnictwo w postaci poziomych, barwnych pasów, często różnej szerokości, niekiedy nawet bez zachowania rytmiki wzoru. Wyjątkiem są chodniki szmaciane z Mazur i Podhala o ornamencie zoomorficznym, roślinnym i geometrycznym "nałożonym" na typowy pasiak. Przykłady chodników pokazane na wystawie to efekt konkursów o tematyce ludowej.
Wśród eksponowanych tkanin grupą bardzo interesującą i odrębną są ludowe dywany dwuosnowowe, pochodzące z obszarów północno-wschodniej Polski. Są to z reguły wełniane tkaniny wzorzyste, których charakterystyczną cechą jest dwuwarstwowość, wynikająca z techniki tkania. Tkaniny te - o dwubarwnej osnowie i wątku w tych samych dwu kolorach - wykonywane są splotem płóciennym; tylko wyjątkowo występują więcej niż 2 kolory. W czasie tkania osnowę rozdziela się listwą na dwie warstwy (spodnią i wierzchnią). Wzór uzyskuje się przez wydobycie dolnej osnowy ponad górną i jej przewleczenie wątkiem (w szerokości wzoru) tego samego co ona koloru. W efekcie powstaje tkanina o dwóch warstwach, przeplatających się wzdłuż krawędzi wzoru, w której lewa strona jest odwrotnością prawej. Tkaniny te, z reguły datowane i sygnowane inicjałami lub pełnym nazwiskiem zamawiającego, służyły jako nakrycia na stoły, łóżka i były obowiązującą częścią wiana wnoszonego przez pannę młodą. Kompozycja dywanów sprowadza się do podziału na pole środkowe i bordiurę; w tkaninach tradycyjnych środek wypełniał powtarzający się rytmicznie wzór - geometryczny lub roślinny (gwiazdy, rozety, palmety, gałązki winorośli). Szeroka, trójdzielna bordiura w pasie środkowym miała ornament kontynuowany (geometryczno-roślinny, zwykle uzupełniony zygzakowatą linią) lub w podziałach na segmenty powtarzał się któryś z motywów występujących w polu środkowym. Pod wpływem żakardowych kap fabrycznych, naśladowanych przez warsztaty rzemieślnicze, w tkaninach podwójnych upowszechniły tzw. wzory "kapowe" - dość luźno ze sobą powiązane motywy geometryczne i roślinne, naturalistycznie potraktowane róże, girlandy i bukiety kwiatów.
Z inicjatywy profesor Eleonory Plutyńskiej, artystki i pedagoga Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, powstał nowy typ tkaniny podwójnej - jej przykładem są "Zwierza" Adolfa Jaroszewicza, wykonane pod wpływem fotografii dywanu kaukaskiego. Następnie pojawiły się "dywany tematyczne", przedstawiające sceny rodzajowe z życia wsi. Kompozycje wielostrefowe, złożone z drobnych motywów - drzew, kwiatów, postaci ludzkich, zwierząt domowych i leśnych. Obramowanie stanowiła wąska bordiura, wypełniona drobną ornamentacją. Na wystawie zaprezentowany został każdy z omówionych powyżej typów dywanów. Pokazane przykłady tkanin ludowych mimo różnic regionalnych wykazują pewne cechy wspólne: powszechność motywów i układów pasowych, stosowanie wielonicielnicowych wzorów kostkowych zarówno w lnianych, jak i wełnianych tkaninach dekoracyjnych, często pojawiająca się tzw. "długa moda", czyli nie kończące się raporty oraz bogactwo barw. Wyjątkiem są jedynie dywany dwuosnowowe, ale i one podobnie jak pozostałe tkaniny, pełniły w tradycyjnej kulturze ludowej podwójną rolę - przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych.

Lidia Zganiacz, starszy kustosz
Kierownik Działu Tkaniny Ludowej
powrót do góry