Centralne Muzeum Włókiennictwa

Asortymenty i wzornictwo tkanin w dawnym "Dywilanie" (zarys)

Początki łódzkiej fabryki dywanów „Dywilan”, jednej z najstarszych i przez wiele dziesięcioleci jednej z największych firm w branży dywanowej w Polsce, sięgają 1891 roku. To wówczas Juliusz Fial - młody przedsiębiorca pochodzenia austriackiego - uruchomił w Łodzi niewielką wytwórnię tkanin pluszowych przeznaczonych na pokrycia mebli. W 1893 roku - na bazie tejże firmy - Fial wraz z Ferdynandem Finsterem i Wilhelmem Lückerem założyli spółkę, która kontynuowała dotychczasową wytwórczość. W trzy lata później przedsiębiorstwo zostało rozwiązane, a w odkupionej od wspólników nieruchomości Finster rozpoczął własną działalność produkcyjną. Prowadzoną z dużym rozmachem inwestycyjnym firmę, wyposażył w znaczną ilość krosien mechanicznych i wzbogacił asortyment wyrobów pluszowych. Te, cieszące się wielką popularnością tekstylia stały się wówczas niemal niezbędnym elementem wystroju średniozamożnych wnętrz mieszczańskich, a także modnym artykułem konfekcyjnym. W 1900 roku na łamach kalendarza „Czas” ukazała się reklama prezentująca bogaty wachlarz wyrobów finsterowskiej wytwórni. Obejmował on: „plusze meblowe, wagonowe i damskie, obrusy pluszowe, kapy, portiery, mokiety na miarę i pasowane do otoman tureckich”.

W 1901 roku, po nagłej śmierci Ferdynanda, właścicielem firmy funkcjonującej od tej pory pod nazwą „Łódzka Manufaktura Pluszowa”, został jego brat – Teodor Finster. Systematycznie rozbudowywane i modernizowane przedsiębiorstwo w krótkim czasie stało się największą fabryką pluszu w Królestwie Polskim i Cesarstwie Rosyjskim. Około 1910 roku jego produkcja obejmowała m.in.: plusze konfekcyjne imitujące płaskowłose i kędzierzawione futra zwierzęce, tkaniny meblowe, mokiety żakardowe oraz plusze wagonowe, a także portiery, serwety i kapy pluszowe. Te ostatnie haftowano w finezyjne wzory floralne i geometryczne utrzymane w stylistyce secesyjnej (il. 1) lub drukowano w ornamenty roślinne, najczęściej w ujęciu naturalistycznym, barokizującym (il. 2) i klasycyzującym, a rzadziej w dekoracje inspirowane sztuką Bliskiego Wschodu. Te i inne, cieszące się nieustającym powodzeniem, wyroby (il. 3) sprzedawane były m.in.: w Warszawie, Petersburgu, Moskwie, Kijowie i Odessie.

Wybuch I wojny światowej zahamował rozwój „Łódzkiej Manufaktury Pluszowej” i spowodował znaczne trudności, które starano się przezwyciężać wytwarzając sukno na mundury wojskowe dla specjalizującej się w ich szyciu warszawskiej Fabryki Konfekcji i Składów Sukna Tadeusza Kraffta. W pierwszych latach powojennych fabryka systematycznie odrabiała poniesione straty i przywracała dawną produkcję, rozszerzoną w kolejnej dekadzie o dywany i chodniki rózgowe. W 1929 roku Finster założył kolejną firmę - Spółkę Akcyjną „Dywan Wschodni” - zajmującą się produkują dywanów szenilowych o wzorach odnoszących się początkowo do tradycji orientalnych (il. 4), a w następnym dziesięcioleciu także utrzymanych w stylistyce art decó (il. 5). W ofercie jego pierwszej fabryki, funkcjonującej od 1935 roku pod nazwą „Łódzka Manufaktura Pluszu i Dywanów T. Finster Sp. Akc.”, ważne miejsce obok szerokiego asortymentu dywanów i chodników nadal zajmowały tkaniny pluszowe. Wyroby konfekcyjne (il. 6) imitowały futra i skóry zwierzęce, a materiały obiciowe zdobione były deseniami abstrakcyjno-geometrycznymi lub roślinno-kwiatowymi. W czasie II wojny światowej na potrzeby armii niemieckiej firma wytwarzała koce, sukno mundurowe i płótno papierowe, a na rynek cywilny tkaniny meblowe, imitacje „baranków” oraz dywany i chodniki na papierowych spodach.

W 1945 roku fabryka została znacjonalizowana i w krótkim czasie wznowiła produkcję koców i sukna. W l. 1946-1947 jej wytwórczość obejmowała około 20. rodzajów tkanin: meblowych, dywanów i chodników, a także pluszów oraz imitacji „baranków” i sztucznych futer. W dekoracji tych pierwszych początkowo wykorzystywano przedwojenne projekty oraz wzory przydzielone przez Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie.

W 1951 roku zakład otrzymał nazwę „Fabryka Pluszu i Dywanów im. T. Ajzena”, a w roku następnym utworzono przy nim Komórkę Wzorcującą, w której powstawały projekty dla wszystkich polskich fabryk dywanów, tkanin dekoracyjnych i obiciowych. We wzornictwie ówczesnych dywanów popularne stały się desenie inspirowane twórczością ludową wykorzystujące motywy drzewka życia, wizerunki ptaków i zwierząt, a także uproszczone formy roślinne utrzymane w stylistyce folkowej wycinanki (il. 7). Nowością były dekoracje geometryczne tworzące nieregularne i luźne układy (il. 8) lub zwarte precyzyjnie wykreślone kompozycje (il. 9). Obok wyrobów podłogowych zakład wytwarzał także tkaniny pluszowe oraz materiały obiciowe, które dekorowano stylizowanymi wzorami roślinno-kwiatowymi lub geometrycznymi (il. 10). W l. 60. rozszerzono asortyment o dywany i chodniki igłowe oraz dywany pluszowe typu wilton. W ich ornamentyce w początkowym okresie przeważały kompozycje abstrakcyjno-geometryczne inspirowane malarstwem informelu (il. 11), a w późniejszym tradycyjne motywy wschodnie (il. 12), historyzujące i geometryczne. Tkaniny dekoracyjne zdobiono formami abstrakcyjno-geometrycznymi swobodnie rozmieszczonymi na powierzchni (il. 13) lub przyjmującymi układy krat i szachownic, a także ornamentami organicznymi, roślinno-kwiatowymi i historyzującymi (il. 14), które dzięki swobodniejszej formie uzyskały charakter spójny z wyposażeniem nowoczesnych mieszkań.

W 1972 roku przedsiębiorstwo zmieniło nazwę na Fabryka Dywanów „Dywilan”, a w dwa lata później przeniesione zostało do nowo wybudowanego obiektu fabrycznego. W tym nowoczesnym, przystosowanym do pełnego cyklu produkcyjnego, zakładzie wytwarzano dywany i chodniki rózgowe, wilton oraz gładkie wykładziny podłogowe, z których ponad połowa trafiała na zagraniczne rynki. We wzornictwie dywanów do najbardziej popularnych deseni nadal należały kompozycje inspirowane sztuką Wschodu. Nowością były ornamenty budowane z sekwencji linii (il. 15) oraz ilustracyjne o charakterze okolicznościowym (il. 16). W tkaninach obiciowych modne stały się dekoracje geometryczne o fakturalnej powierzchni oraz roślinno-kwiatowe w ujęciu historyzującym. W l. 80. wdrożono do realizacji technologię wykładzin trudno zapalnych i antyelektrostatycznych oraz rozpoczęto produkcję wzorzystych wykładzin igłowych. Wzornictwo dywanów i chodników zdominowały wzory orientalne, sceny polowań (il. 17) oraz desenie odwołujące się do tematyki historycznej lub biblijnej. Ważną grupę stanowiły kobierce z portretami arabskich szejków oraz dywaniki o charakterze propagandowym. Pod koniec dekady pojawiły się nowoczesne kompozycje linearne (il. 18) oraz tzw. wzory dziecięce. W l. 90. wizytówką zakładów stały się dywany wilton o wzorach orientalnych, inspirowanych sztuką secesyjną, a także abstrakcyjno-geometrycznych (il. 19) budowanych z wielobocznych figur, nieregularnych diagonalnych linii, pasów i plam. Odmienny zespół tworzyły desenie inspirowane motywami organicznymi (il. 20) i przestrzenią kosmiczną, a także oparte o strukturę witrażu lub mozaiki. W mniejszym zakresie produkowano makaty religijne ukazujące wizerunek Jana Pawła II oraz przedstawiające kopie obrazów „Matki Boskiej Częstochowskiej” i „Matki Boskiej Ostrobramskiej” (il. 21).

Schyłek l. 90. okazał się dla „Dywilanu”, podobnie jak dla wielu innych firm włókienniczych w Polsce, okresem poważnych trudności. Wiele czynników, w tym spadek produkcji i ograniczenie eksportu spowodowały poważne problemy finansowe, które w 1999 roku doprowadziły do upadłości tego wielkiego przedsiębiorstwa. W roku 2000 prywatna firma nabyła część dawnego „Dywilanu” i weszła w posiadanie m.in. znaku towarowego oraz prawa do wykorzystywania dotychczasowego wzornictwa. Początkowo przedsiębiorstwo skupiło się na produkcji dywanów i chodników typu wilton wykorzystując w dużej mierze projekty realizowane w fabryce im. T. Ajzena oraz w dawnym „Dywilanie”. W 2002 roku zakład zaczął wprowadzać na rynek nowe kolekcje dywanów o nowoczesnych wzorach geometrycznych oraz dekoracjach kwiatowo-roślinnych. W latach następnych produkowano dywany z wzorami inspirowanymi sztuką minionych epok oraz o reliefowanej i „postarzanej” powierzchni. Jednocześnie kontynuowano produkcję dywanów o tradycyjnym orientalnym (il. 22) lub historyzującym wzornictwie. W 2010 roku „Dywilan” wprowadził  na rynek sztuczną trawę wytwarzaną w nowatorskiej technologii dywanowej.

„Dywilanowskie” wyroby, zarówno te dawne jak i współczesne, nadal cieszą się dużym powodzeniem i zdobią wnętrza wielu mieszkań, instytucji państwowych oraz obiektów zabytkowych, zaś współczesny Dywilan jako jedna z nielicznych firm włókienniczych w Polsce kontynuuje działalność swojej wielkiej poprzedniczki – Łódzkiej Manufaktury Pluszowej Teodora Finstera.

Lidia Maćkowiak-Kotkowska, Katarzyna Łebek

Spis artykułów dostępnych w rubryce "WARTO WIEDZIEĆ"