Centralne Muzeum Włókiennictwa

Dział Technik Włókienniczych

Podstawowym kierunkiem kolekcjonowania zbiorów są narzędzia urządzenia i maszyny włókiennicze używane w okręgu łódzkim. Zasadniczy zrąb zbiorów, jest więc związany z rozwojem przemysłu, jego łódzką specyfiką – a więc, przede wszystkim z przerobem bawełny w drugiej połowie XIX w. i całym kolejnym stuleciu.

To są największe tego rodzaju zbiory w Polsce. Obecnie, po wielu latach gromadzenia, mamy wyodrębnione z całości zbiorów kolekcje; te kolekcje, to efekt zamierzonych, celowych działań pracowników muzeum.

W początkach istnienia muzeum pozyskiwano wycofywane z zakładów najbardziej reprezentatywne, typowe obiekty, dokumentujące jednocześnie rozwój myśli technicznej i rozwój techniki we wszystkich cyklach produkcji, szczególnie jednak – w przędzalnictwie i tkactwie. Obecnie, te zbiory są największe w kraju, co więcej, kompletne, dokumentujące rozwój myśli technicznej. Są tutaj rzadkie, bo zachowane tylko w jednym egzemplarzu obiekty np. krosno łódzkiej firmy Moritz Bauer z 1910 r., czy samoprząśnica wózkowa firmy Wiede z 1866 r.; starsze urządzenia nie zachowały się. Nie było już ich we wczesnych latach 50-tych minionego stulecia, kiedy to przystępowano do gromadzenia obiektów. Z konieczności zastępują je urządzenia wiernie zrekonstruowane, w naturalnej wielkości, bądź zminiaturyzowane, technicznie w pełni sprawne. Równie dobrze mogą być pokazane w ruchu i są w stanie prezentować poszczególne etapy procesów produkcyjnych. Ta część zbioru nie posiada wprawdzie waloru oryginału, ale ma walory poglądowe, dydaktyczne i wystawiennicze.

Zbiory działu wydają się nie być duże – to nieco ponad 700 numerów inwentarzowych. Jednak wiele z nich to kolekcje, bądź zespoły urządzeń do pewnej fazy produkcji. Bywa więc, że pod jednym numerem inwentarzowym „kryje się” kilka, kilkanaście, nawet kilkadziesiąt przedmiotów.

Zbiory dobrze dokumentują rozwój techniki w czterech podstawowych działach produkcji: przędzalnictwie, tkactwie, dziewiarstwie i wykończalnictwie. Posiadamy również pojedyncze maszyny bądź urządzenia poprzedzające cykle produkcji – z tzw. oddziałów przygotowawczych. W tym niektóre bardzo rzadkie jak np. drewniana zgrzeblarka wałkowa z ok. 1850 r. firmy Platt (z czasem wiodącej w branży maszyn włókienniczych). Inne wczesne maszyny, jak skręcarka, przewijarko-cewiarka, są przykładami udanych konstrukcji powstałych w dużych łódzkich pełnowydziałowych zakładach włókienniczych. To są jednocześnie przykłady radzenia sobie z cłami zaporowymi uniemożliwiającymi import maszyn z Zachodu.

Wykończalnictwo w przemyśle włókienniczym zawsze było rozbudowane, obejmowało wiele różnych procesów zależnych od produktu finalnego. My skupiamy się na ręcznym i maszynowym drukowaniu tkanin. W zbiorach są komplety profesjonalnych narzędzi do wykonywania klocków (stempli) do druku. Jest również zbiór stempli do druku ręcznego i częściowo zmechanizowanego. Etap początku mechanizacji dokumentuje stół drukarski tzw. kwecza. Pod względem konstrukcji to bardzo interesujące urządzenie do druku dwubarwnego. Innym, jedynym w zbiorach polskich urządzeniem, już mechanicznym, do druku płytowego jest perrotyna. W zbiorach działu mamy także komplet maszyn z końca XIX w do wykonywania wzorów na miedzianych wałach drukarskich metodą moletową i duży zbiór samych molet. Ciekawe jest to, iż były to urządzenia wykorzystywane najdłużej, bo do końca lat 90 XX w. Kolekcję uzupełnia pantograf, wraz z zestawem płyt do przeniesienia wzorów na wał drukarski.

W zbiorach narzędzi i maszyn znajdują się i inne unikaty, np. drewniana kotoniarka do wykonywania pończoch szewkowych, czy też zespół czterech małych maszyn do przerobu wełny (wszystkie z pocz. XX w).

Z pewnością unikalna jest kolekcja przyrządów metrologii włókienniczej; są wśród nich przedmioty wyjątkowo rzadkie, używane w instytutach badawczo-rozwojowych do badań właściwości fizycznych i chemicznych włókna.

Ze względu na ciężar i rozmiary maszyn nie ma możliwości częstego organizowania wystaw czasowych, czy tematycznych. W związku z tym najistotniejsze obiekty prezentujące rozwój techniki włókienniczej prezentowane są na wystawie stałej „Narzędzia i maszyny włókiennicze w zbiorach CMW”. W ciągu roku zmieniamy częściowo jednak ich zestaw, aby wprowadzić bardziej interesujące obiekty nowo pozyskane, lub te, które warto pokazać po konserwacji.

Druga ekspozycja „Tkalnia z końca XIX w. – maszyny w ruchu” wprowadza zwiedzających w klimat i realia pracy tamtego czasu.

st. kustosz Jan Głowacki
Kierownik Działu Technik Włókienniczych

Fot. A. Ambruszkiewicz i L. Andrzejewski

Artykuł opublikowany w 2010 r.