Centralne Muzeum Włókiennictwa

Dział Tkaniny Ludowej

Podstawę zbiorów stanowią eksponaty gromadzone od 1959 roku, jeszcze w Muzeum Sztuki w Łodzi. Kolekcja działu liczy obecnie 2.795 pozycji inwentarzowych (ponad 4.000 obiektów). Są to przede wszystkim różnego typu tkaniny i odzież ludowa w ich odmianach regionalnych, stanowiące materiał dokumentacyjny pozwalający na poznanie takich zagadnień jak ludowe surowce włókiennicze, struktura tkanin i ich technika, ludowe techniki hafciarskie i koronkarskie.

Najliczniejsze w kolekcji są obiekty z terenu – najbliższego Łodzi – środkowej i północnej Polski (region łowicki, opoczyński, rawski i sieradzki; Kujawy, Kurpie), a także wschodniej i północno-wschodniej.

Zgromadzone eksponaty pochodzą z okresu od końca XIX wieku po lata współczesne. Niektóre z nich zakupiono w Cepelii, inne pozyskano od ich twórców, czy prywatnych kolekcjonerów. W ciągu ostatnich lat rozszerzanie muzealnej kolekcji zawdzięczamy przede wszystkim szczodrobliwości prywatnych ofiarodawców – dary stanowią ¾ nabytków.

Przeważająca część zbiorów to fragmenty tkanin odzieżowych, koronek, haftów ręcznych i warsztatowych, ilustrujących różne techniki tkackie i różne rodzaje ornamentacji. Wśród nich na uwagę zasługuje zespół 420 haftów warsztatowych z terenu Polesia, sprawiających wrażenie haftu igłowego, wykonanych jednak techniką tkacką tzw. przetykania („peretyk”) lub przebierania („perebora”).

Dość dużą grupę stanowią wełniane i lniano-wełniane tkaniny dekoracyjno-użytkowe, służące do przykrywania łóżek i stołów, rzadziej do zawieszania na ścianie, o wzorze pasów („pasiaki”) lub kraty („kraciaki”). Tkaniny te nazywane „kilimami”, „półdywanami” lub „dywanami” uważane są za najbardziej tradycyjne i typowe dla polskiego tkactwa ludowego. „Pasiaki” i „kraciaki” znalazły także powszechne zastosowanie w stroju (kobiece spódnice, zapaski, spencerki, męskie spodnie i pasy).

W zbiorach działu znajduje się również dość liczna kolekcja lnianych i lniano-bawełnianych tkanin pościelowych, obrusów i ręczników, w których „źródłem” ornamentu są efekty fakturalne splotu (najczęściej motywy kostkowe) i – w mniejszym stopniu – kolorystyczne, wynikające z różnicowania bieli różnych surowców (len i bawełna) lub stopnia wybielenia lnu.

Odrębną, niezwykle interesującą grupą są tkaniny podwójne, nazywane także dywanami dwuosnowowymi, pochodzące z lat 1880-2008, z obszarów północno-wschodniej Polski.

Są to wzorzyste tkaniny dwuwarstwowe, z reguły wełniane i dwubarwne, w których lewa strona jest kolorystyczną odwrotnością prawej. Wykonywane są splotem płóciennym na ręcznych krosnach podnóżkowych o 4 nicielnicach, wzór wybierany jest ręcznie za pomocą drewnianej listewki. Technika tkania pozwala na zastosowanie w kompozycji bogactwa różnorodnych motywów, z tkaniem scen figuralnych o charakterze narracyjnym włącznie. Zarówno przy komponowaniu całości, jak i poszczególnych motywów tkaczki wiejskie zwykle nie wykonują żadnych szkiców czy projektów. Cały proces twórczy odbywa się w sferze wyobraźni artystki. Są to zarówno makaty, jak i dywany pełnowymiarowe (ok.150x200 cm). Dawne były z reguły datowane i opatrzone nazwiskiem zamawiającego, współczesne mają zwykle datę i sygnaturę wykonawcy. Tkaniny podwójne służyły pierwotnie do nakrywania stołów lub łóżek i były obowiązującą częścią wiana wnoszonego przez pannę młodą, z czasem stały się ścienną tkaniną dekoracyjną o nowym repertuarze treściowym, cenioną również poza środowiskiem wiejskim.

Ciekawym zespołem są obiekty z obszaru dawnej Rzeczpospolitej – wieloetnicznej Polski kresowej. Są to głównie dekoracyjno-użytkowe tkaniny wileńskie, białoruskie i huculskie – tkaniny wielonicielnicowe o geometrycznym ornamencie kostkowym, kilimy, huculskie koce zwane „liżnikami”.

Niewielki, ale interesujący i barwny zbiór tworzą tkaniny, akcesoria obrzędowe i elementy strojów wschodnich, afrykańskich, środkowo- i południowoamerykańskich.

Uzupełnieniem kolekcji tkaniny jest zbiór narzędzi związanych z tkactwem i obróbką włókna.

st. kustosz Lidia Zganiacz
Dział Tkaniny Ludowej

Fot. L. Andrzejewski

Artykuł opublikowany w 2010 r.